Υλικά κατεδαφίσεως

Τμήμα επιτύμβιας στήλης κλασσικών χρόνων, όπου απεικονίζονται μία όρθια και μία καθιστή μορφή. Στο επάνω μέρος διακρίνονται γράμματα από το όνομα του νεκρού. Αριστερά μία κατακόρυφη αυλάκωση και ένα ανθόσχημο επίκρανο σχηματίζουν ψευδοκιονίσκο και υποδεικνύουν τη χρήση της σε τέμπλο βυζαντινής εκκλησίας. Η τρίτη χρήση της ήταν ως κοινό οικοδομικό υλικό, εντοιχισμένη σε τοίχο του ναού του Αγίου Σάββα, στην Ιερά Οδό

Η ανακύκλωση και επαναχρησιμοποίηση οικοδομικού υλικού από παλαιότερα, κατεδαφισμένα κτήρια εμφανίζεται σε όλες τις ιστορικές περιόδους. Αν δεν συνέβαινε αυτό, δεν θα απελευθερώνονταν χώροι εντός των οικισμών, ενώ τα λατομεία θα καταλάμβαναν τεράστιες διαστάσεις. Το οικοδομικό υλικό, πέτρες και μάρμαρα, χρησιμοποιήθηκε όσες φορές χρειάστηκε, αφού ήταν λαξεμένο και βρισκόταν επί τόπου.
Ορατό παράδειγμα ανακυκλώσεως οικοδομικού υλικού βλέπουμε στο βόρειο τείχος της Ακροπόλεως των Αθηνών, το οποίο έχει συμπληρωθεί πρόχειρα με σπονδύλους του παλαιού Παρθενώνος που κατέστρεψαν οι Πέρσες. Πρόσφατα διαπιστώθηκε ότι εντοιχισμένα μάρμαρα του νοτίου τείχους της Ακροπόλεως προέρχονται από τις μετόπες του Παρθενώνος, οι οποίες μετά την πτώση τους από το κτήριο κατά την ανατίναξη του Μοροζίνι χρησιμοποιήθηκαν για επιδιορθώσεις του τείχους. Στην Ολυμπία επίσης ο προσεκτικός παρατηρητής θα δει το πρόχειρο αμυντικό τείχος του 2ου αιώνος μ.Χ., που χτίστηκε με υλικό των κατεστραμμένων από τους Ερούλους κτηρίων.
Όταν ο Παυσανίας περιηγήθηκε την Ελλάδα τον 2ο μ.Χ. αιώνα, πολλοί ναοί των κλασσικών χρόνων είχαν ήδη ηλικία επτά αιώνων. Ήταν επόμενο τα ξύλινα μέρη τους να έχουν υποστεί φθορά, ενίοτε και η λιθοδομή. Κάποιοι είχαν ήδη σωριαστεί σε ερείπια. Άλλοι που δεν είχαν πάθει τίποτε, όπως ο Παρθενών και ο ναός του Ηφαίστου στην Αθήνα, μετά την επικράτηση του Χριστιανισμού μετατράπηκαν σε εκκλησίες. Το υλικό των ερειπίων χρησιμοποιήθηκε για την ανοικοδόμηση νέων ναών. Έτσι βλέπουμε τα περγαμηνό κιονόκρανο της Στοάς του Ευμένους να στηρίζει την αγία τράπεζα του ναού του Αγίου Νικολάου Ραγκαβά στην Πλάκα, αλλά και αμέτρητους κίονες και κιονόκρανα κλασσικών και ρωμαϊκών χρόνων να υποστηρίζουν τους τρούλους με τον Παντοκράτορα. Δεν ήταν επομένως παρανοϊκοί οι πρώτοι Χριστιανοί, ώστε να κατεδαφίζουν άκριτα τα αρχαία ιερά. Όταν αυτά ήταν βιώσιμα, τα προσάρμοζαν στις νέες λατρευτικές ανάγκες, ενώ όπου δεν μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν, τα κατεδάφιζαν για να χρησιμοποιήσουν το οικοδομικό υλικό τους. Λαμπρό παράδειγμα επαναχρησιμοποιήσεως υλικού παλαιοτέρων κτηρίων είναι ο ναός της Παναγίας Γοργοεπηκόου (Άγιος Ελευθέριος) δίπλα από τη Μητρόπολη Αθηνών, ο οποίος είναι όλος κτισμένος από μέλη κτηρίων κλασσικών, ρωμαϊκών και παλαιοχριστιανικών χρόνων.

Ολόκληρη η εντοιχισμένη στην εκκλησία του Αγίου Σάββα επιτύμβια στήλη

Την ίδια πρακτική ακολούθησαν και οι Οθωμανοί. Έτσι βλέπουμε το δάπεδο του Φετιχιέ τζαμί να πλακοστρώνεται με αρχαία κιονόκρανα και το τζαμί του Τζισταράκη να οικοδομείται με ασβέστη από τα καμίνια που λειτουργούσαν στο χώρο του ναού του Ολυμπίου Διός. Μετά την Απελευθέρωση τα σπαράγματα της αρχαιότητας εντοιχίζονται στις νέες οικοδομές ως αργό οικοδομικό υλικό ή με διακοσμητικό χαρακτήρα. Αυτό συμβαίνει με τα αρχαία μαρμάρινα σπαράγματα του ναού του Αγίου Σάββα παρά την Ιερά Οδό, αλλά και σε πολλές άλλες εκκλησίες και κτήρια των περιχώρων της Αθήνας και των Μεσογείων.

Ο Άγιος Σάββας δίπλα από το οδόστρωμα της Ιεράς Οδού

Η συνήθεια της ανακυκλώσεως του οικοδομικού υλικού διακόπτεται εξ αιτίας δύο φαινομένων: της εμφανίσεως της Αρχαιολογίας, η οποία απαιτεί τη διατήρηση των μνημείων των παλαιοτέρων εποχών και η χρήση νέων οικοδομικών υλικών, όπως το τσιμέντο. Η οικοδόμηση κτηρίων με βασικά υλικά το οπλισμένο σκυρόδεμα και τα τούβλα έριξε σε αχρηστία τις πέτρες και τα μάρμαρα που επί αιώνες χρησιμοποιήθηκαν για την ανέγερση κτηρίων. Τότε αυτά τα αιώνια οικοδομικά υλικά απαξιώθηκαν και έγιναν μπάζα. Η τελευταία χρήση τους ήταν και η πιο χυδαία: χρησιμοποιήθηκαν για το μπάζωμα του Φαληρικού Όρμου, μιας από τις ωραιότερες παραλίες του κόσμου!

Από αυτή την κακή μοίρα γλύτωσαν κάποια παρμάρινα, πέτρινα και πήλινα αρχιτεκτονικά μέλη, τα οποία κατέληξαν στις μάντρες και μετά στις συλλογές. Έτσι τα φουρούσια, τα σκαλοπάτια, τα κολωνάκια, τα επίκρανα και τα ακροκέραμα συνέχισαν τη ζωή τους, μακρυά από τις νεοκλασσικές οικοδομές για τις οποίες είχαν δημιουργηθεί, ως μάρτυρες μίας πορείας που ξεκίνησε από τότε που ο άνθρωπος έχτισε την πρώτη πέτρινη οικοδομή και τερματίστηκε την εποχή του μπετόν, της αντιπαροχής και των εργολάβων.