Ο ναός της Παναγίας Χρυσοσπηλιώτισσας στην οδό Αιόλου

Ένα απλό αθηναϊκό ανθέμιο ήταν το ακροκέραμο που είχε επιλεγεί για την επίστεψη του ναού. Μετά την τελευταία ανακαίνιση της στέγης, όλα τα ακροκέραμα έχουν αντικατασταθεί με νέα

Σωστή έδραση των ακροκεράμων με πλίνθο επί επιπέδων κεράμων

Στη νότια κλιτύ της Ακροπόλεως, επάνω από το θέατρο του Διονύσου, βρίσκεται το σπήλαιο της Παναγίας Χρυσοσπηλιώτισσας. Πρόκειται για μικρό σπήλαιο, που αποκαλύφθηκε όταν κόπηκε κάθετα ο βράχος, προκειμένου να εξομαλυνθεί η όψη του και να δημιουργηθεί το Διονυσιακό θέατρο από τον Λυκούργο το 333 π.Χ. Στην είσοδο αυτού του σπηλαίου, σε ύψος 30 μέτρων πάνω από την ορχήστρα του Διονυσιακού θεάτρου, κατασκεύασε ο Θράσυλλος το 320-319 π.Χ. χορηγικό μνημείο. Κατά τους χριστιανικούς χρόνους και με βεβαιότητα από τον 17ο αιώνα χρησιμοποιήθηκε ως εκκλησία της Παναγίας με την επωνυμία «Χρυσοσπηλιώτισσα».Το μνημείο διετηρείτο μέχρι το 1827, οπότε καταστράφηκε κατά την πολιορκία της Ακροπόλεως από τον Κιουταχή.

 

Από το 1705 είναι γνωστή η ύπαρξη εκκλησίας με την ίδια επωνυμία βορείως της Ακροπόλεως, επί της σημερινής οδού Αιόλου. Σύμφωνα με την ιστοσελίδα της ενορίας, η ονομασία σχετίζεται με τη μονή του Μεγάλου Σπηλαίου. Σε αυτή την περίπτωση όμως θα έπρεπε να ονομάζεται Μεγαλοσπηλαιώτισσα.Είναι πολύ πιθανότερο οι δύο ναοί της Αθήνας με την ίδια ονομασία να σχετίζονται  με κάποιο τρόπο, είτε πνευματικό, είτε ιδιοκτησιακό.

Ιδιαίτερα ευχάριστο το θέαμα των επαλλήλων σειρών ακροκεράμων

Η πρώτη εκκλησία της Χρυσοσπηλιώτισσας, μικρή μονόκλιτη βασιλική, ολοκληρώθηκε το 1712 και έγινε πνευματική εστία για τους ραγιάδες Αθηναίους. Κατά την πολιορκία της πόλεως το 1827 μετεβλήθη σε σωρό ερειπίων. Πέντε χρόνια μετά, πριν η Αθήνα γίνει πρωτεύουσα, ξεκίνησε η ανέγερση νέου ναού, και εκείνου μικρών διαστάσεων, ο οποίος εγκαινιάστηκε το 1835.

Μαρμάρινα ανθέμια στο γείσο του κωδωνοστασίου

Η επίστεψη του κωδωνοστασίου

Η εξέλιξη της πόλεως και η πνευματική φήμη της εκκλησίας οδήγησαν στην απόφαση αντικαταστάσεως της μικρής εκκλησίας από νέο, μεγαλοπρεπή ναό. Το 1846 αγοράστηκαν τα γειτονικά οικόπεδα και κατόπιν αναβολών και πιέσεων, εράνων και δωρεών, ο Δήμος Αθηναίων ενέκρινε το 1863 την ανέγερση του νέου, μεγάλου ναού, σε σχέδια του Δημητρίου Ζέζου, τα οποία εφάρμοσε ο μηχανικός Παναγιώτης Κάλκος. Οι δαπάνες ανεγέρσεως καλύφθηκαν εξ ολοκλήρου από τον οβολό των ενοριτών και έφθασαν στο αστρονομικό για εκείνη την εποχή ύψος των 500000 δραχμών. Όσον αφορά στον αρχιτεκτονικό ρυθμό, αυτός ήταν μία εκλεκτικιστική μίξη νεοκλασσικών και βυζαντινών στοιχείων. Έτσι βλέπουμε ακόμη και σήμερα η βυζαντινή ισοδομική πλινθοπερίκλειστη τοιχοποιία και τα δίλοβα παράθυρα να συνδυάζονται με νεοκλασσικά κεραμικά και μαρμάρινα διακοσμητικά στοιχεία.

Μεγάλο μαρμάρινο ανθέμιο της προσόψεως

Μικρό μαρμάρινο ανθέμιο της προσόψεως

Νεοκλασσικά μαρμάρινα ανθέμια και πήλινα κυμάτια συνδυάστηκαν αρμονικά με βυζαντινή πλινθοπερίκλειστη λιθοδομή και μαρμάρινα γείσα

Ο Κάλκος απεβίωσε πριν ολοκληρωθούν  τα έργα το 1878, οπότε ο Δήμος ανέθεσε την ολοκλήρωση του έργου στον Ερνέστο Τσίλλερ. Ο Τσίλλερ άλλαξε τα σχέδια του τρούλου με βάση τα δικά του πρότυπα αλλά αναγκάστηκε σε παραίτηση, αφού ο τρούλος που είχε σχεδιάσει κατέρρευσε. Ωστόσο τη δική του υπογραφή πρέπει να έφεραν τα σχέδια του τέμπλου. Μετά την αποτυχία του Τσίλλερ την κατασκευή του τρούλου ανέλαβε ο Δήμαρος Αθηναίων Δημήτριος Σούτσος, ο οποίος ήταν πολιτικός μηχανικός. Το τελικό αποτέλεσμα όμως ήταν κατώτερο του αναμενομένου και ο τρούλος εμφανίζεται σε αναντιστοιχία με τον υπόλοιπο ναό.

Κιονόκρανο του κωδωνοστασίου

Κιονόκρανο του προνάου

 

Κιονόκρανο της προσόψεως στο ύψος του γυναικωνίτη

Ο τρούλος είναι μάλλον ασθενικός συγκριτικά με το υπόλοιπο κτήριο

Παλαιά φωτογραφία του ναού

Το χορηγικό μνημείο του Θρασύλλου στη νότια κλιτύ της Ακροπόλεως. Μέσα στη μικρή σπηλιά που περιέκλειε βρισκόταν το ιερό της Χρυσοσπηλιώτισσας. Στον πίνακα που ζωγράφισε ο Τζέιμς Στιούαρτ το 1753 εικονίζεται μία οικογένεια πιστών που κατευθύνεται προς τα εκεί

Ο ναός αποπερατώθηκε το 1892, με την ανέγερση του βορείου καμπαναριού. Η ενορία της Χρυσοσπηλιώτισσας υπήρξε πνευματικός φάρος για όλη την Αθήνα επί δεκαετίες, μέχρι που η εγκατάλειψη της περιοχής από τους κατοίκους της την οδήγησε σε παρακμή και το κτήριο σε προβληματική στατική κατάσταση. Τα τελευταία χρόνια ξεκίνησαν αναστηλωτικές εργασίες, οι οποίες ακόμη συνεχίζονται.