Ο λωτός ως διακοσμητικό θέμα στην κεραμοποιία και την αρχιτεκτονική

Αθηναϊκό ακροκέραμο του εργαστηρίου Λεβαντή

 

Ένα από τα σημαντικότερα διακοσμητικά θέματα ανατολικής προελεύσεως είναι ο λωτός. Οι αρχαίοι Έλληνες ονόμαζαν λωτούς πολλά είδη φυτών, ποώδη και δενδροειδή, που κατά το Θεόφραστο δεν είχαν σχέση με τον πραγματικό λωτό. Ο Διοσκουρίδης αναφέρει τέσσερα είδη λωτού, από τα οποία μόνο το ένα αντιστοιχεί στο φυτικό γένος αυτού. Έτσι τα δύο πρώτα είδη του Διοσκουρίδη ήταν κτηνοτροφικά είδη τριφυλλιού, το τρίτο ήταν το δένδρο που αναφέρεται στην Οδύσσεια ότι έδινε τους καρπούς που έτρωγαν οι Λωτοφάγοι, το γνωστό σε εμάς τζίτζυφο, και το τέταρτο ήταν ο «λωτός ο αιγύπτιος» ή «νυμφαία ο λωτός», το γνωστό μας νούφαρο. Αυτός είναι ο ινδικός και αιγυπτιακός λωτός, ιερό σύμβολο του Γάγγη και του Νείλου αντιστοίχως.

Νούφαρο έτοιμο να ανθίσει

Ο λωτός ήταν γνωστός στους αρχαίους Ινδούς, από τους οποίους διαδόθηκε αρχικά στο Θιβέτ και την Κίνα και αργότερα στην Αίγυπτο, το Ισραήλ και την Ελλάδα. Το ωραίο άνθος του αποτέλεσε θρησκευτικό σύμβολο αγνότητας και συμπεριελήφθη στις τέχνες όλων των ανωτέρω λαών.    

Ανθισμένοι λωτοί σε πάρκο του Τόκυο

 

Μία αξιοσημείωτη ιδιότητα του φυτού είναι ότι παρ’ όλο που μεγαλώνει στη λάσπη, δεν κρατάει ποτέ λάσπη στα φύλλα και στα άνθη του. Αυτή η ιδιότητα ονομάζεται «επίδραση του λωτού». Και ακριβώς επειδή παραμένει καθαρό, αν και μεγαλώνει μέσα στη λάσπη, το άνθος του είναι για τον Ινδουισμό και το Βουδισμό σύμβολο καθαρότητας, αγνότητας και ομορφιάς. Η ομορφιά του και η ιδιότητά του να ανθίζει μέσα στα έλη τον έχουν καταστήσει και σύμβολο γονιμότητας. Συχνά συμβολίζει τα θηλυκά γεννητικά όργανα, από τα οποία γεννιέται η νέα ζωή.

Ο Ινδουιστικός θεός Βισνού με τα τέσσερα σύμβολά του, μεταξύ των οποίων και το άνθος λωτού

 

Στις παραδόσεις πολλών ασιατικών λαών ο λωτός αντιπροσωπεύει την κομψότητα, την ομορφιά, την τελειότητα, την αγνότητα και τη χάρη. Λωτοί εμφανίζονται τόσο στην Ινδουιστική μυθολογία, όσο και στη Βουδιστική. Οι Ινδουιστές πιστεύουν ότι ο θεός Βράχμα αναδύθηκε από έναν λωτό, που ήταν ο ομφαλός του σύμπαντος. Οι θεότητές τους συχνά απεικονίζονται καθισμένες επάνω σε ρόδινα ή λευκά άνθη λωτού. Στο Βουδισμό ο λωτός συμβολίζει την αγνότητα του σώματος, του νου και του λόγου. Ο Βούδας παριστάνεται καθισμένος σε ένα ρόδινο άνθος λωτού. Σύμφωνα με ένα μύθο ο Βούδας εμφανίστηκε για πρώτη φορά επιπλέοντας σε ένα άνθος λωτού, ενώ σύμφωνα με έναν άλλον, όταν περπάτησε στη γη άφηνε στο πέρασμά του αντί για ίχνη λωτούς.

Προσφορά ανθέων λωτού σε αιγυπτιακή θεότητα

 

Για τους αρχαίους Αιγυπτίους ήταν το σύμβολο των τεσσάρων στοιχείων της φύσεως, καθώς και το σύμβολο της μετενσαρκώσεως. Εθεωρείτο επίσης σύμβολο του ανατέλλοντος Ηλίου και των φαραώ. Και οι Αιγύπτιοι συνόδευσαν τις απεικονίσεις των θεών τους με άνθη λωτού, ενώ τα χρησιμοποίησαν ως διακοσμητικά στοιχεία στην αρχιτεκτονική τους. Στα χέρια των ταριχευμένων νεκρών τους τοποθετούσαν άνθη λωτών, ως σύμβολα της νέας ζωής, στην οποία είχαν παραδοθεί οι νεκρές ψυχές. Σύμφωνα με ένα μύθο της Δημιουργίας, ο ήλιος πρώτα ανέτειλε από ένα γιγάντιο άνθος λωτού, που άνθισε στην πρωταρχική γη. Ο λωτός έτσι έγινε σύμβολο αναδημιουργίας και της υποσχέσεως της αιωνίου ζωής. Υπό αυτή την ιδιότητα πέρασε στους αρχαίους Έλληνες, όπου έγινε σύμβολο της αθανασίας. Ως σύμβολο ικεσίας και λήθης κοσμούσε το κηρύκειον του Ερμού ψυχοπομπού. 

Στη μέση το μεγάλο χαλκιδαίικο κουκουνάρι. Αριστερά και δεξιά του τα αθηναϊκά

 

Ένα διακοσμητικό θέμα με τέτοια γεωγραφική και χρονική εξάπλωση και με τόσους συμβολισμούς δεν θα μπορούσε να μην εμπνεύσει τους σχεδιαστές των ακροκεράμων, στην αναζήτηση νέων θεμάτων και συμβολισμών. Από τα τρία εικονιζόμενα ακροκέραμα, το αριστερό και το δεξιό προέρχονται από την παραγωγή της Αθήνας, ενώ το μεσαίο είναι χαλκιδικό. Από τα αρχικά γράμματα ΙΝΛ του πρώτου εικονιζομένου γνωρίζουμε ότι αποτελούσε είδος του κεραμοποιείου Λεβαντή. Στη γλώσσα των συλλεκτών τα εικονιζόμενα κομμάτια, όπως και μερικά ακόμη, είναι γνωστά ως «κουκουνάρια». Το «κουκουνάρι» όμως των συγκεκριμένων ακροκεράμων είναι το μπουμπούκι του νούφαρου, που περιβάλλεται από τα φύλλα του φυτού. Στην αρχαία ελληνική συμβολιστική το κουκουνάρι εμφανίζεται στην κορυφή του θύρσου, που ήταν το ραβδί του θεού Διονύσου και των συνοδών του. Ο Διόνυσος ωστόσο δεν απασχόλησε τη δημιουργία των κεραμοποιών.



Ο τρούλος της Βίλλας Καζούλη με το άνθος λωτού στην απόληξή του

 

Το άνθος  λωτού ως διακοσμητικό θέμα βρήκε χρήση και στην αρχιτεκτονική. Το σημαντικότερο άνθος λωτού κοσμεί την κορυφή της επαύλεως Καζούλη στην Κηφισιά. Αρχές του 20ού αιώνα, εποχή που ανθούσε ο αιγυπτιώτικος Ελληνισμός, αρκετοί Αιγυπτιώτες έκτισαν τις εξοχικές τους κατοικίες στην Ελλάδα. Ο Νικόλαος Καζούλης, έμπορος από την Αλεξάνδρεια ροδιακής καταγωγής, αγόρασε ένα κτήμα εκτάσεως σαράντα επτά στρεμμάτων στην είσοδο της Κηφισιάς. Εκεί το 1902 έκτισε την επιβλητική έπαυλη που έμεινε στην ιστορία ως «Βίλλα Καζούλη». Ο αρχιτέκτων που τη σχεδίασε είναι άγνωστος, πιθανότατα αλλοδαπός. Η κόρη του Ιωάννα Καζούλη, στην οποία είχε περιέλθει η βίλλα από το 1915, κάλεσε τον αρχιτέκτονα και διακοσμητή Παναγιώτη Αριστόφρονα για να ασχοληθεί με τη διακόσμηση της οικίας. Τελικά τον ερωτεύθηκε και παντρεύτηκαν. Αυτός προσέθεσε τον ψηλό τρούλο με το λωτό το 1932. Ο Αριστόφρων, γνωστός αρχαιολάτρης, είχε ασχοληθεί ενεργά με τις ανασκαφές στην Ακαδημία Πλάτωνος και σαν όραμα είχε τη μετατροπή της βίλλας σε κέντρο μελέτης του έργου του Πλάτωνος, τη «Νέα Ακαδημία Πλάτωνος». Τελικά το ακίνητο πέρασε στο Ελληνικό Δημόσιο, στα χέρια του οποίου δεν ευτύχησε ιδιαιτέρως, με κατάληξη την πρόσφατη απόφαση περί πωλήσεώς του.

Το χάλκινο άνθος λωτού που τοποθέτησε ο Παναγιώτης Αριστόφρων

Αφού το Ελληνικό Κράτος στάθηκε ανίκανο να αξιοποιήσει το σημαντικό αρχιτεκτονικό μνημείο, ας ελπίσουμε ότι θα βρεθεί αγοραστής που θα το εκτιμήσει καλύτερα. Ελπίζουμε επίσης το χάλκινο άνθος λωτού στην κορυφή του θόλου του να συμβολίζει όντως την αθανασία του.