Η Σφίγγα από τον ελληνικό μύθο στη νεοκλασσική αρχιτεκτονική

«Τι εστίν ό μαν έχον φωνήν, τετράπουν και δίπουν και τρίπουν γίγνεται;». Το αίνιγμα που έθετε η Σφιγξ στους ανθρώπους μπόρεσε να λύσει ο Οιδίπους. Αυτή η επιτυχία ωστόσο δεν του βγήκε σε καλό. Γλύτωσε τον άμεσο θάνατο που τον περίμενε εάν αποτύγχανε στη δοκιμασία του τέρατος, αλλά η επιστροφή του στη Θήβα γέμισε την πόλη και τη γενιά του με πόνο και θάνατο

Η μυθολογία των Ελλήνων, όπως και όλων των αρχαίων λαών, είναι γεμάτη με τερατόμορφα πλάσματα, τα οποία συνδυάζουν στοιχεία διαφορετικών ειδών του ζωικού βασιλείου, αλλά και ανθρώπων. Συνήθως ήταν το προϊόν της συνευρέσεως θεών μεταξύ τους ή με θνητούς, ή κάποιου ιδιαίτερου, κοσμοϊστορικών διαστάσεων γεγονότος. Αλλοιωμένες ανθρώπινες ιδιότητες ή μορφή είχαν τα παιδιά του Ουρανού και της Γαίας: οι Τιτάνες, οι μονόφθαλμοι Κύκλωπες, οι Εκατόγχειρες, καθώς και τα παιδιά που γεννήθηκαν από το αίμα των ακρωτηριασμένων από τον Κρόνο γεννητικών οργάνων του: οι Ερινύες, οι Γίγαντες και οι Μελιάδες Νύμφες. Ανθρώπινα και ζωικά στοιχεία συνδύαζαν η Σκύλλα και η Χάρυβδις, ο Τυφών, οι Σειρήνες, ο Μινώταυρος, οι Κένταυροι, η Μέδουσα και οι άλλες δύο Γοργόνες, ο Τρίτων, η Έχιδνα και ο τραγοπόδαρος θεός Παν. Ημιανθρωπόμορφος ήταν τέλος ο βασιλεύς των Αθηνών Εριχθόνιος. Σωματικά χαρακτηριστικά διαφορετικών ζώων συγκέντρωναν ο Πήγασος, η Λερναία Ύδρα, οι Στυμμφαλίδες Όρνιθες. ο Κέρβερος, η Χίμαιρα, ο Γρυψ και η Σφιγξ.

Πήλινες Σφίγγες από κατεδαφισμένη αθηναϊκή νεοκλασσική οικία αναμένουν αγοραστή  σε κάποια μάντρα

Η Σφιγξ σχετίζεται με το Θηβαϊκό κύκλο και το αίνιγμα που έθετε στους ανθρώπους, τη λύση του οποίου βρήκε ο Οιδίπους. Οι αναπαραστάσεις της χρησιμοποιούνταν σε ασφαλισμένους χώρους ως σύμβολα προστασίας στον αιγυπτιακό, ελληνικό και ρωμαϊκό πολιτισμό. Γνωστότερη Σφιγξ της αρχαίας τέχνης είναι αυτή των Ναξίων στους Δελφούς. Ανατομικώς η ελληνική Σφιγξ (από το ρήμα «σφίγγω») διέφερε από την αιγυπτιακή, ως προς το ότι απεικονιζόταν ως φτερωτό λιοντάρι με κεφάλι γυναίκας, εν αντιθέσει προς τη Σφίγγα της Αιγύπτου που δεν είχε φτερά, ή ως γυναίκα με πέλματα και στήθη λιονταριού, ουρά ερπετού και φτερά πτηνού.

Μερικά από τα μυθικά τέρατα χρησιμοποιήθηκαν ως αποτρεπτικά και διακοσμητικά στοιχεία στην αρχιτεκτονική της αρχαίας εποχής και μετά την Αναγέννηση. Συνηθέστερα είναι ο Γρυψ και ο Τρίτων, η Μέδουσα και η Σφιγξ. Γρύπες και Τρίτωνες συναντούμε κυρίως σε ανάγλυφα και σε σιδηροτεχνήματα. Μέδουσες είναι κατά κύριο λόγο οι αποτροπαϊκές μορφές στην κλείδα της αψίδας επάνω από την κυρία είσοδο των κτηρίων, όταν αυτή δεν απεικονίζει άλλο γνωστό μυθικό πρόσωπο. Μέδουσες είναι και οι θηλυκές μορφές στα ακροκέραμα της Μεγάλης Ελλάδος, από όπου άντλησαν την έμπνευσή τους οι Ιταλοί κυρίως αρχιτέκτονες και οι κεραμοπλάστες της Πάτρας. Τη μορφή του Γρύπα και της Σφίγγας έχουν πολλά πηλοτεχνήματα που τοποθετήθηκαν ως ακρωτήρια αετωμάτων ή επάνω από αυλόθυρες, συνήθως κατά ζεύγη τοποθετημένα συμμετρικά. Δυστυχώς η σάρωση του νεοκλασσικισμού από τις μπουλντόζες έχει αφήσει ελάχιστα δείγματα αυτού του είδους στη θέση τους.