Ακροκέραμα: Ετρούσκοι: ο χαμένος λαός με τα υπέροχα ακροκέραμα

«Την γλώσσα την ελληνική οι Ποσειδωνιάται
εξέχασαν τόσους αιώνας ανακατευμένοι
με Τυρρηνούς, και με Λατίνους, κι άλλους ξένους…»

Κ. Π. Καβάφη «Ποσειδωνιάται» (Από τα Κρυμμένα Ποιήματα)

Χάρτης των λαών της ιταλικής χερσονήσου

Χάρτης της Ετρουρίας

Η μέγιστη εξάπλωση των Ετρούσκων γύρω στο 500 π.Χ.

Η Ποσειδωνία ήταν ελληνική αποικία της Κάτω Ιταλίας, κοντά στις ακτές της Τυρρηνικής θάλασσας. Το λατινικό όνομα της ήταν Πέστουμ (Paestum). Ιδρύθηκε τον 7ο αιώνα π.Χ. και μητρόπολή της ήταν η Σύβαρις. Τους δύο πρώτους αιώνες ζωής της είχε επεκταθεί γρήγορα και διέθετε δρόμους, ναούς και όλα τα χαρακτηριστικά μιας ανεπτυγμένης πόλεως. Κατά τη διάρκεια του 5ου αιώνα π.Χ. κατελήφθη από το Ιταλικό φύλο των Λουκανών. Από τα αρχαιολογικά ευρήματα αυτής της περιόδου φαίνεται πως στην πόλη συνυπήρχαν ελληνικά και ιταλικά πολιτισμικά στοιχεία. Η ελληνική γλώσσα όμως σταδιακά εγκαταλείφθηκε, όπως αναφέρει ο Αθήναιος. Το γεγονός αυτό περιγράφει ο ποιητής Κωνσταντίνος Καβάφης στο ποίημα του «Ποσειδωνιάται». Η πόλη έγινε τελικά ρωμαϊκή το 273 π.Χ. μετά το τέλος των πολέμων του Πύρρου στην Ιταλία. Οι Λατίνοι ήταν ο σημαντικότερος από ιστορικής απόψεως λαός της ιταλικής χερσονήσου. Αφού κατέκτησαν τους άλλους λαούς της χερσονήσου και τελικά τις αποικίες της Μεγάλης Ελλάδος, δημιούργησαν τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Ποιοι ήταν όμως οι Τυρρηνοί που αναφέρει ο Καβάφης στο ποίημά του;

Ετρουσκικό ακροκέραμο με κεφαλή γυναίκας, 5ος αιώνας π.Χ.

Ανθέμιο με δελφίνια στη βάση του, 5ος αιώνας π.Χ.

Αιώνες πριν την κυριαρχία των Ρωμαίων, ένας μυστηριώδης λαός έλεγχε τη βόρεια ιταλική χερσόνησο. Οι ίδιοι ονόμαζαν τους εαυτούς τους Ρασένα ή Ράσνα. Στους Έλληνες ήταν γνωστοί ως Τυρσηνοί ή Τυρρηνοί, ενώ από τους Ρωμαίους αποκαλούνταν Ετρούσκοι. Η χώρα τους, Τυρρηνία ή Ετρουρία, συμπίπτει σε γενικές γραμμές με τη σημερινή Τοσκάνη και εκτεινόταν από τον ποταμό Άρνο στα βόρεια μέχρι τον Τίβερη στα νότια. Κατά την εποχή της μέγιστης ακμής τους γύρω στο 500 π.Χ., το κράτος τους εκτεινόταν από τον Πάδο έως την κεντρική Καμπανία. Ζούσαν σε ανεξάρτητες πόλεις που συγκροτούσαν μία χαλαρή ομοσπονδία και διέθεταν σημαντική ναυτική δύναμη. Διατηρούσαν στενές εμπορικές σχέσεις με τους Έλληνες του ιταλικού νότου. Από εκείνους εισήγαγαν, εκτός από τρόφιμα και αντικείμενα, στοιχεία της θρησκείας, της μυθολογίας και της τέχνης τους. Είναι τόσες οι ομοιότητες ανάμεσα στην τέχνη των Ετρούσκων και των Ελλήνων, ώστε ο μη εξειδικευμένος θεατής να μην μπορεί να διακρίνει διαφορές.

Γυναικεία μορφή με αρχαϊκό μειδίαμα και ίχνη χρώματος

Η ουρά του ακροκεράμου

Κεφαλή γυναίκας, Μουσείο Μπρούκλυν, Νέα Υόρκη

Η πίσω όψη του προηγουμένου

Γυναικεία θεότητα, πιθανότατα η Άρτεμις Βένδις

Η ελληνική θεότητα Τυφών σε ετρουσκικό ακροκέραμο

Η θρησκεία τους ήταν πολυθεϊστική και πολλές θεότητές της ήταν ανάλογες των ελληνικών. Βασικές αρχές της ήταν η πίστη στην παντοδυναμία των θεών και της μοίρας και η λατρεία των νεκρών. Αν και η λατρεία των νεκρών ήταν σημαντική στον ελληνορωμαϊκό κόσμο, στην Ετρουρία η μεταθανάτια ζωή σήμαινε κάτι περισσότερο από την επίγεια ζωή. Η προφανής ανατολική ελληνική επιρροή στην ετρουσκική θρησκεία και τέχνη από την εμφάνιση του πολιτισμού κατά τον 8ο αι. π.Χ., μπορεί να ερμηνευθεί πιθανώς ως στοιχείο προελεύσεως των Ετρούσκων από τη Λυδία, ή ως επιρροές Ελλήνων αποίκων. Η πρώτη εκδοχή τείνει να αποκλεισθεί μετά τη μελέτη του μιτοχονδριακού DNA σκελετών που βρέθηκαν σε ετρουσκικούς τάφους, σύμφωνα με τα πορίσματα της οποίας οι Ετρούσκοι δεν ήταν συγγενείς με τους άλλους ιταλικούς λαούς, ούτε όμως προέρχονταν από τη Μικρά Ασία. Δεν αποκλείεται όμως μία άρχουσα τάξη προερχόμενη από ανατολικά να εξουσίασε τους αγροτικούς πληθυσμούς της περιοχής, επιβάλλοντάς τους τις θρησκευτικές δοξασίες της.

Ακροκέραμο με κεφαλή Μέδουσας από το ναό της πόλεως Βέι, 500 π.Χ.

Αναπαράσταση του ναού της πόλεως Βέι. Διακρίνεται ο πλούσιος κεραμοπλαστικός διάκοσμος της στέγης

Η εμμονή της θρησκείας με το θάνατο πέρασε και στις πλαστικές τέχνες. Το πορτραίτο του νεκρού απαιτείται για να εξασφαλίσει τη μετά θάνατον επιβίωση του. Η ετρουσκική αρχαιολογία μας οδηγεί σε έναν κόσμο που εκινείτο μακράν του ελληνικού κόσμου, των στοχασμών και των αξιών του. Αν και η ελληνική και η ετρουσκική τέχνη αναπτύχθηκαν παράλληλα, η λειτουργία, ο σκοπός και η φύση τους είναι ανόμοιες. Εξαιτίας της στάσης των Ετρούσκων προς τη μεταθανάτια ζωή, το μεγαλύτερο τμήμα της τέχνης τους παραμένει νεκρικό.

Γυναικεία μορφή με πολύ καλή διατήρηση του χρωματικού διακόσμου. Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης

Μορφή Μαινάδας σε ακροκέραμο του 4ου αιώνα π.Χ. Βρεταννικό Μουσείο, Λονδίνο

Μαινάδα, 6ος αιώνας π.Χ.

Μαινάδα

Γυναικεία μορφή, 6ος - 5ος αιώνας π.Χ

Γυναικεία μορφή του 5ου αιώνα π.Χ με πολύχρωμο διάκοσμο, αρκετά καλά διατηρημένο

5ος αιώνας π.Χ

4ος - 3ος αιώνας π.Χ

Γυναικεία μορφή με διάδημα, 4ος αιώνας π.Χ.

Η Μέδουσα. 6ος αιώνας π.Χ.

Γυναικεία μορφή, Μουσείο Γκεττύ, Μαλιμπού Καλιφόρνια ΗΠΑ

Μουσείο Τέχνης Ντάλλας Τέξας ΗΠΑ

6ος αιώνας π.Χ, Βρεταννικό Μουσείο, Λονδίνο

Περίπου 540 π.Χ.

6ος αιώνας π.Χ.

6ος - 5ος αιώνας π.Χ.

Κεφαλή θεάς με εμφανή τα αρχικά χρώματα

6ος αιώνας π.Χ.

4ος αιώνας π.Χ.

3ος - 2ος αιώνας π.Χ.

Κεφαλή Μαινάδας, Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης

1ος αιώνας π.Χ., Γρηγοριανό Μουσείο Βατικανού

Οι Ετρούσκοι χρησιμοποιούσαν στην οικοδομική τους φθαρτά υλικά, πλίνθους και ξύλο. Εξ αιτίας αυτού του γεγονότος έχουν διασωθεί ελάχιστα δείγματα της αρχιτεκτονικής τους, κυρίως λίθινα θεμέλια και κεραμικά εξαρτήματα της στέγης. Ως τις ημέρες μας έχουν φθάσει πέτρινες γέφυρες και οχυρώσεις, αλλά δεν έχει διασωθεί ούτε ένα δείγμα οικίας. Ακόμη και οι ναοί τους ήταν κατά το μεγαλύτερο μέρος τους ξύλινοι. Οι στέγες τους καλύπτονταν από επίπεδες κεράμους και στις άκρες τους ήταν τοποθετημένα ακροκέραμα, τα περισσότερα με πρόσοψη σε σχήμα αχιβάδας και διακοσμημένα με μορφές θεών, ανθρώπων, τεράτων ή ζώων. Καθώς ούτε η γλώσσα τους, εκτός από κάποιες επιτύμβιες επιγραφές, διεσώθη έως τις ημέρες μας, αυτά τα ακροκέραμα αποτελούν ίσως τους σημαντικότερους συνδέσμους μας με αυτό το λαό, ο οποίος απορροφήθηκε από τους Ρωμαίους γύρω στον 1ο αιώνα π.Χ. και εξαφανίσθηκε από το ιστορικό προσκήνιο, αφήνοντας πολλά άλυτα αινίγματα. Όντες μοιρολάτρες, φαίνεται ότι είχαν προβλέψει το τέλος του πολιτισμού τους και όταν αυτό έφθασε, αφέθηκαν στην τύχη τους και πέρασαν στην παρακμή και τελικά στη λήθη.